Nằm cách ngã ba Hương An hơn 30km về phía tây, suối nước Mát - đèo Le (xã Quế Long, huyện Quế Sơn, Quảng Nam) được nhiều du khách biết đến như một điểm đến hoang dã thú vị ngày hè.

Suối nước Mát - đèo Le gắn liền với truyền thuyết công chúa Huyền Trân luôn gợi lòng lữ khách về một sự kỳ bí, huyền nhiệm. Nơi bạt ngàn đồi núi nhấp nhô với những thác nước rầm rì suốt ngày đêm, lúc hoàng hôn hay đêm trăng, ánh sáng tạc vào vách đá phủ một màu bàng bạc, lung linh... Chuyện lưu truyền rằng xưa kia, công chúa Huyền Trân từng nhiều lần lên đèo Le ngoạn cảnh. Về sau khi vua Chế Mân chết, hoàng hậu phải chết theo phong tục vương triều, nhưng công chúa được Trần Khắc Chung bí mật giải thoát đưa lên đèo Le tạm lánh. Sau đó công chúa cải trang thành một thôn nữ để lên thuyền theo dòng sông Ly Ly ra Cửa Đại chờ gió trở nồm rồi căng buồm ra Bắc.

Nguyên thủy đèo Le chỉ là một đường mòn xuyên rừng hẹp, đi lại rất khó khăn. Năm 1937, các nhân sĩ ở Quế Sơn như Nguyễn Đình Hiến, Lâm Xuân Quế... đã đứng ra vận động nhân dân mở con đường đèo Le. Công trình hoàn thành năm 1939.

Ngày nay, đèo Le dài hơn 7km băng qua dãy núi Hòn Tàu, nối hai huyện Quế Sơn và Nông Sơn. Không dài và khúc khuỷu, nhưng đến đèo Le một lần du khách mới cảm nhận hết sự cheo leo hiểm trở. Đường dốc quanh co, thỉnh thoảng gặp phải những đoạn đèo lởm chởm đá, có những đoạn lên xuống dốc một bên là vách núi, một bên giống như vực sâu thăm thẳm. Thấp thoáng vài ngôi nhà của người dân nằm khuất giữa màu rừng ngút ngàn hoang sơ, yên tĩnh.

Gần đến đỉnh đèo, du khách có thể cảm nhận được tiếng nước chảy của dòng suối nước Mát dội vào vách đá vọng lại. Càng đến gần cảm giác mát mẻ của hơi đá, của nước, của rừng như mơn man thấm vào da thịt. Muốn khám phá suối nước Mát, chỉ cần gửi xe trên đỉnh đèo rồi leo qua những triền đá gập ghềnh. Ngay dưới chân suối là một hồ nước nhân tạo được xây dựng làm hồ sinh thái phục vụ du lịch. Làn nước trong xanh, mặt hồ phẳng lặng soi dáng những hàng cây, in hình bóng núi tạo thành bức tranh sơn thủy hữu tình vô cùng quyến rũ.

Càng đi lên các bậc đá, càng được chiêm ngưỡng nhiều vẻ đẹp hoang dã. Những khe suối nhỏ, nước trong vắt, chảy róc rách len qua những tảng đá. Hai bên lối mòn đầy cỏ và các loài hoa dại mỏng manh, rung rinh trước gió như đón chào từng lữ khách. Rải rác vài cánh sim, mua, bằng lăng tím ngát, tiếng chim rừng lảnh lót trong cái se lạnh, hanh hao của gió núi vỗ về.

Và đã một lần đến đèo Le, suối nước Mát không ai bỏ lỡ cơ hội thưởng thức món đặc sản nổi tiếng: gà tre. Gà tre đèo Le nổi tiếng không chỉ nhờ tài khéo léo của đầu bếp mà còn vì được nuôi thả tự nhiên, thịt gà chắc, ngọt. Đặc biệt gà được chế biến bằng nước ngầm của suối nước Mát nên càng ngon hơn. Người ta chỉ bắt những con gà tầm 500 - 600g chế biến tại chỗ theo yêu cầu của khách. Món hấp dẫn đầu tiên là gà luộc kèm với bát cháo nóng. Món này bóp muối chanh, thêm chút tiêu là đã đủ tạo hương vị ngọt ngào khó quên.