Thung lũng Mường Lò

Mường Lò là một vùng đất phì nhiêu, trù phú của vùng Tây Bắc, nơi có cánh đồng bằng phẳng, thẳng cánh cò bay rộng thứ hai khu vực Tây Bắc, nổi tiếng với “gạo trắng, nước trong”, với đặc sản chè tuyến Shan cổ thụ, với hương thơm nồng nàn của nếp Tú Lệ.

Bao bọc bởi dãy Hoàng Liên ngàn năm mây trắng, mảnh đất rộng khoảng 3.000 ha này là nơi sinh sống của 17 dân tộc anh em với dân số trên 27 nghìn người, trong đó dân tộc Thái chiếm tới 44% với bao bí ẩn, hấp dẫn về văn hóa khiến người đời mê mẩn khám phá. Mường Lò còn đẹp bởi lời hát Lượn mềm mại bổng trầm, bởi làn điệu Xòe đẹp như thôi miên du khách đường xa. 

Trong số bốn thung lũng lớn nổi tiếng vì phong cảnh đẹp và khí hậu trong lành ở vùng Tây Bắc, thì cánh đồng Mường Lò được xếp thứ hai sau Mường Thanh (tỉnh Điện Biên) và đứng trên Mường Than (Than Uyên, Lai Châu) và Mường Tấc (Phù Yên, Sơn La). Mường Lò hiện nay gồm thị xã Nghĩa Lộ và một số xã thuộc huyện Văn Chấn. Từ trên cao nhìn xuống, cánh đồng Mường Lò như một cái chảo lớn, xung quanh là những triền núi quanh năm mây phủ. Vào mùa xuân, sương mù càng đậm đặc hơn.

Mỗi mùa lúa chín, những thửa ruộng bậc thang lại vàng rực một màu. Mường Lò là cánh đồng lớn thứ hai ở miền núi phía Bắc, chỉ sau Mường Thanh (Điện Biên). Người Thái đen đã định cư lâu đời ở nơi đây. Theo câu truyện sử thi của người Thái, hai anh em Tạo Xuông và Tạo Ngần tìm nơi lập nghiệp. Tạo Xuông đã dừng chân dựng bản làng ở Mường Lò, xây dựng nên vùng đất tổ tiên của người Thái Đen ở khắp vùng Tây Bắc vì thấy ở đây đất đai màu mỡ, nguồn nước dồi dào. Còn Tạo Ngần lên Mường Then (Mường Thanh ngày nay) xây dựng bản làng người Thái Trắng cũng trồng lúa nước là chủ yếu. 

Xuôi theo quốc lộ 32 về Mường Lò, Yên Bái, du khách sẽ không khỏi ngỡ ngàng khi chứng kiến vẻ đẹp của những cánh đồng lúa chín vàng, thoai thoải bậc thang, tiến về phía núi; con suối Nậm Thia vắt ngang qua thung lũng như vẽ một nét lụa mềm uốn lượn giữa sóng lúa vàng; bóng những người con gái Thái duyên dáng gánh lúa trên vai rẽ ngang con suối... 

Đặc sản Mường Lò: 

Nếp Tú Lệ, tẻ Mường Lò đã thành danh từ lâu. Hương thơm của hạt gạo nơi này đã bay xa, vượt núi non đến nhiều nơi được nhiều người biết đến. Ngoài đặc sản là gạo tẻ ra, Mường Lò còn có rất nhiều những món ăn ngon và lạ mà mỗi du khách đến đây được nếm thử về sau sẽ nhớ mãi.  

Rêu suối nướng: Đối với người Thái ở Mường Lò, rêu là món ăn chỉ dành cho khách quý. Nào là rêu nướng, rêu rán, nhưng độc đáo nhất vẫn là món trộn với các loại gia vị rồi đem nướng.Sau khi làm sạch rêu, người Thái thường trộn hạt sẻn, hạt dổi, hạt mắc khén (những thứ hạt tiêu rừng thú vị) cùng ớt, tỏi, gừng, củ xả, lá chanh, rồi thêm ít thịt mỡ. Dùng lá dong được rửa sạch để gói rêu và gia vị, buộc lạt tre túm hai đầu, bẻ quặt hai mép lá lại thành cái hình khum khum treo trên một thanh nẹp tre. Đem tất cả vùi vào trong tro ấm. Không than, không lửa, cũng không hơ khói. Bao giờ lá dong cháy tý tách, thì lôi thanh tre ra, hơ cả gói rêu nướng trên than hoa.

Thị trâu khô: Thị trâu được làm sạch ,lọc các thớ thịt ra thành từng miếng có chiều rộng khoảng 7- 8 cm, chiều dài khoảng 15 cm và dày khoảng 2-3 cm, dần cho thật mềm rồi băm nhỏ sả, gừng, tỏi, ớt, hạt mắc khén (còn gọi là tiêu rừng) giã nhỏ trộn đều, ướp thịt trâu với hỗn hợp gia vị đó sao cho vừa đủ. Thời gian ướp khoảng 2- 3 tiếng, sau đó buộc lạt treo lên gác bếp để hong khói, dần dần thịt sẽ khô, chín do sức nóng của gia vị tẩm ướp và của khói bếp củi quanh năm đỏ lửa, sau một khoảng thời gian chừng 2- 3 tháng thì ăn được. Khi ăn, món ăn này phải chế biến lại một lần nữa bằng cách nướng trên bếp than củi hoặc vùi trong bếp tro nóng, sau đó dùng chày gỗ đập dập, xé tơi nhỏ chấm với nước mắm pha chanh, tỏi, ớt, đường hoặc tương ớt tuỳ theo sở thích.

Lạp cá: Người Thái ở Mường Lò rất coi trọng các món ăn chế biến từ cá. Đặc biệt, phải là khách quý, người Thái Mường Lò mới đem món lạp ra đãi khách. Cá được bóc da rồi lọc hết xương, lạng thịt ra mà không để dính nước, nếu không sẽ có mùi tanh. Thịt cá thái chỉ nhỏ bằng đầu đũa rồi ngâm vào nước măng hoặc nước dâu da xoan chua chừng 20 phút rồi vắt khô. Cũng có thể tước nhỏ măng chua trộn đều với lạp hoặc vắt chanh vào.
 
Gia vị cho món lạp cá có rất nhiều loại: thính gạo rang, gừng tươi giã nhỏ, mùi tầu, húng, hạt tiêu, ớt tươi nướng giã nhuyễn... Trộn kỹ cho thịt cá ngấm gia vị, bầy lên đĩa rồi rắc da cá đã nướng vàng, bóp nhỏ lên trên. Da cá nướng làm tăng độ bùi, béo, thơm của món lạp. Lạp cá phải ăn ngay, không để lâu, ăn cùng cơm hoặc xôi đều rất tuyệt. Lạp có vị chua dịu, thơm, nhai lâu thấy ngọt đậm, lại được hương vị thơm, cay của gia vị cộng hưởng, thăng hoa trong các giác quan.
 
Lạp cá có thể ăn kèm với lá sung non, quả sung hoặc lá ổi sẽ thêm vị bùi. Bữa ăn có món lạp cá không thể thiếu món đầu và đuôi cá rán nấu canh chua. Vừa nhâm nhi chén rượu, vừa húp canh chua sẽ rất... “vào” và lâu say. Du khách đến Mường Lò, khi ăn ở nhà sàn của người Thái bao giờ cũng đề nghị được ăn món lạp cá. Cái dư vị trong ký ức, dù chỉ một lần, cũng sẽ khiến du khách nhớ mãi. 

Xôi ngũ sắc: Trong các mâm cơm cúng tế đều có món xôi ngũ sắc, được nấu từ gạo trắng rồi nhuộm các loại màu: xanh, đỏ, tím, vàng (khẩu cắm khiêu, khẩu cắm lanh, khẩu cắm lăm, khẩu cắm lương...), màu của “khẩu cắm” đều được chiết xuất từ những loại cây, lá, dược thảo tự nhiên nên không hề có hại cho sức khỏe của người thưởng thức. Theo phong tục của họ, 5 màu này thể hiện cho các màu của tất cả các đồ vật trên thế gian. Vì vậy, họ muốn dâng tặng mọi thứ của trời đất mà con người có được cho tổ tiên, thần thánh. Mặt khác, nó còn có ý nghĩa giáo dục con cháu nhớ tới cội nguồn, hướng về tổ tiên..