Sông Trà Khúc

Sông Trà Khúc là con sông lớn nhất ở tỉnh Quảng Ngãi, Việt Nam. Nó phát nguồn từ núi Đắc Tơ Rôn với đỉnh cao 2.350 m do hợp nước của 4 con sông lớn là sông Rhe, sông Xà Lò (Selo), sông Rinh (Drinh), sông Tang (Ong). Chỗ ngã tư đó còn gọi là ngã tư Ly Lang. Sông từ đó chảy theo hướng đông qua ranh giới các huyện Sơn Hà, Sơn Tịnh, Tư Nghĩa, thành phố Quảng Ngãi và đổ ra cửa Đại Cổ Lũy (Chiêm lũy lịch môn). Tổng cộng chiều dài là 150 km.

Đây là con sông có độ dốc lớn. Đầu nguồn của sông có công trình thủy lợi Thạch Nham nên khi chảy về hạ lưu ở địa bàn thành phố Quảng Ngãi, huyện Tư Nghĩa và huyện Sơn Tịnh nguồn nước trở nên cạn kiệt. Mùa mưa, sông thường gây lũ lớn.

Bờ xe nước (guồng nước) của sông đã từng là hình ảnh đi vào thi ca. Chính thức ngừng hoạt động năm 1993, mang nước tưới tiêu cho các đồng ruộng mía xứ Quảng; nhưng bây giờ bờ xe nước đã đi vào ký ức. Dự án khôi phục bờ xe nước đã được triển khai.

Tên "Trà Khúc" mang giọng Chiêm vì "Trà" có gốc từ jaya trong tiếng Phạn, và là một trong bốn họ chính thống của các vua Chiêm: On, Ma, Trà, Chế. 

Lưu vực và cận lưu vực sông Trà Khúc là nơi hội tụ nhiều cảnh quang thiên nhiên và nhân tạo khá tiêu biểu của Quảng Ngãi. Trong số 12 cảnh quang của thiên nhiên mà người ta gọi là “kỳ thú” của Quảng Ngãi (Quảng Ngãi thập nhị cảnh) có 4 thắng cảnh nằm ven sông Trà Khúc (Thiên Ấn niêm hà, Long Đầu hý thủy, Cổ lũy cô thôn, Hà Nhai văn độ) và nhiều thắng cảnh khác hiện ra trong tầm quan sát từ điểm nhìn đỉnh núi Thiên Ấn (đệ nhất thắng cảnh của Quảng Ngãi) như: Thiên Bút phê vân, Thạch Bích tà dương, An Hải sa bàn, Thạch cơ điếu tẩu… Sông Trà Khúc hợp với núi Thiên Ấn (núi Ấn - sông Trà) thành cấp biểu tượng sông núi của vùng đất Quảng Ngãi (Trà Giang, Thiên Ấn chuông gầm sóng / Vang tiếng nghìn năm đất Cẩm Thành - thơ Bích Khê) và được nhà Nguyễn cho khắc vào Cửu Đỉnh. Những xóm làng ven sông Trà Khúc uốn lượn theo những khúc quanh của dòng sông, với đồng ruộng phì nhiêu, nương dâu xanh thẳm, bãi ngô, bãi mía bạt ngàn, phía tây là núi rừng trùng điệp, phía đông là biển biếc bao la.

Bồ xe nước đầu tiên trong tỉnh Quảng Ngãi dựng tại xã Bồ Đề - Mộ Đức vào khoảng giữa thế kỷ 18 dần dần phổ biến trên sông Vệ, sau đó một thời gian lan rộng ra sông Trà Khúc.

Gốc tích những guồng nước rất nổi tiếng ở Quảng Ngãi trước đây từ Bình Định từ sông Phủ Hoài Nhơn.

Ca ngợi bồ xe nước Quảng Ngãi, một nhà văn Pháp đã viết: “Không có quang cảnh nào trong tỉnh cho ta biết nhiều hơn về óc kỹ xảo của nông dân An Nam”.

Cặp Núi Thiên Ấn và sông Trà Khúc là biểu tượng của tỉnh Quảng Ngãi.